PUNJULNA KOTOK SENTUL MANGRUPA PLASMA NUFTAH PITUIN TATAR GALUH CIAMIS - JAWA BARAT

(dicutat jeung disundakeun ku Mbah Beben)

Perbakti ;

Tujul kukus santung kawangi, kaluhur ka sanghyang rumuhun, ka handap ka sanghyang  batari, ka batara ka batari kanu nyipta waktu tadi nyaēta Alloh Ta’ala. Tujul nu kasuhun ka karuhun Galuh, sampura ka para karamat Sunda, perbēat ka para malaikat, perbakti ka para wali, bagja surga keur para suhada, babakti ka para nabi, safaat nu di teda ka kakasih samarcapada Kanjeng Nabi Muhammad SAW.

Sampura sun..., ka indung nu ngandung hampura ka bapa nu ngayuga ogē ka indung nu teu ngandung ka bapa nu teu ngayuga indung batin bapa batin katut ka dulur batin. Hum majemuk teu di wiji-wiji.

Bismillahir rohmanir rohimi,

Ngawitan ku asma Alloh anu welas-asih, Bisi seuweu-siwi kurang nastiti, Tambelar ireung taligeuh, Kurang tata kurang titi, salah diēntēp seureuhna, pahuat-pahuit, pakutrak-paketrok, congo dijieun puhu, puhu dijieun congo, sampura-sun kasadayana ....

Unjuk nu kasuhun, hampura nu kapēnta, perbaktos nu didolos mugia diaping di jaring di jaga diraksa, di lingling ti peutingna dilanglang tibeurangna, jadian kuras jadian tahun, waluya somah di rahayuna, bagja manusana, raharja nagarana, gemah ripah didesana loh jinawi di nagarina.

Nyutat nurut ecom pangrewong, nyukcruk galur ngaguar sajarah, ilu ucap cumarita pangersa Bapa Prof. Sopjan Iskandar sangkan jadi panemu anu maranti, nirukeun pangandika nonoman nu luhung ku elmu jembar ku pangabisa pupuhu para panimu Sang Lumahing nu ngahyang di dunyamaya.

Pun sapun, ampun paralun, sampura-sun ....,seug kula jurungkeun, Mukakeun turup mandepun, nyampeur nu dihandeuleumkeun, teundeun poko nu bareto nu mangkuk dijujut jeung diraut, ukireun dina lalangit tataheun di jero iga, hanaguni hana mangkē, tan hana guni tan hana mangke, aya ma baheula tu ayeuna, hana tunggak hana watang, tan hana tunggak tan hana watang, hana ma tunggulna aya tu catangna...

Ngukut hayam sentul lain palid ku cai atah, tapi estura wangsit anu ngajadi alatan  pangait ti nonoman para abdi dalem rēngrēngan pangjeujeuh Yanto Suprianto Kabid teknis Disnakan Kab. Ciamis jeung dalem Ciamis ti mimiti taun 2014 . Kiwari Si Jelug geus lugay ti pasarēan, turun lembur nyebar turunan, sangkan hayam sentul kapibanda ku balarēa. Ngajadi hayam sajati rancatan pangala, estura banda warisan Ciungwanara. Cag ...

Mbah Beben,-

PUHER

Kotok Sentul salah sahiji sumber daya genetik pituin tatar Galuh Ciamis Jawa Barat. Pinunjulna kotok ieu nyaēta tumuwuhna anu kacida cepetna jeung produksi endogna anu loba kalawan tektur daging anu hipu sanajan kolot umurna tur mibanda cita rasa anu gurih dibandingkeun jeung hayam liana. Kapinunjulan ēta ngajadikeun kotok sentul  bisa pikeun komoditas industri rakyat widang hayam lokal. Wangkid ieu Pamarēntah geus museurkeun kalawan tuhu pikeun merhatikeun mekarna Kotok Sentul.   Mekarkeun Kotok sentul ēstu penting kacida pikeun ngamustarikeun tina kapunahan ogē ngagali pinunjulna sato ēta sangkan sapinuhna bisa dimangfaatkeun.(Cecep Hidayat & S. Sofiana)

1.        BUBUKA

Kotok Sentul mangrupakeun salah sahiji tina 32 hayam lokal anu aya di Indonesia, (Nataamijaya, 2000) habitat asli Kotok Sentul ti tatar Galuh Kabupaten Ciamis, Jawa Barat (Nataamijaya, 1995). Kotok Sentul kaasup salah sahiji diantara dalapan (8) golongan hayam lokal anu aya di Jawa barat. nyaēta ;

No	Golongan Hayam	Asal Daerah
1.	Sentul	Ciamis
2.	Lamba	Garut
3.	Jantur	Pamanukan - Subang
4.	Wareng	Indramayu
5.	Pelung	Cianjur - Sukabumi
6.	Ciparage	Karawang
7.	Burgo	Cirebon
8.	Kibanten	Banten

(Suparna, et. al, 2005)

Nataamijaya,(2005) nganyatakeun yēn populasi Kotok Sentul di Kabupatēn Ciamis teu leuwih ti sarēbu jeung nyebar di sababaraha kacamatan wewengkon Kabupatēn Ciamis, anu dipibanda ku tiap kulawarga rahayat Ciamis kacida saeutikna ogē dipiara ku cara diaburkeun (Iskandar,2005). Kotok Sentul dipiara ku cara sēmi intēnsif jeung dijadikeun komoditas anu ningkatkeun pangala sababaraha masyarakat Ciamis (Iskandar,2005) Kamampuan produksi Kotok Sentul lumayan alus, dina sataun mampuh ngahasilkeun 100 endog leuwih pinunjul ti hayam kampung lianna anu aya di Indonesia, sabab hayam lian ngan mampu ngahasilkeun endog 70 siki dina sataun, kitu ogē dina tumuwuhna keur umur 10 minggu paling henteu 1 kg beuratna, leuwih beurat 0,1 nepi ka 0,2 kg dibandingkeun jeung hayam kampung lianna. (Trobos,2010).

Mangrupa plasma nutfah pituin Kabupatēn Ciamis, mekarkeun Kotok Sentul ēstu kawajiban rahayat tatar galuh anu kiwari geus jadi puher perhatian Pamarentah, kukituna pikeun ngarojong upaya ēta dina makalah ieu ngabahas potensi jeung ciri wanci produksi pikeun leuwih mekar jeung kaala mangfaat ogē hasil salawasna.

2.        SAJARAH

Ngenaan sajarah Kotok Sentul, kaistrēnan dina carita galur sajarah Karajaan galuh jaman Raja Adimulya Permanadikusumah anu diangkat raja ku Sanjaya. Raja Adimulya Permanadikusumah mibanda gelar Bagawat Sajala-jala dina widang kaelmuan jeung gelar Anjar Sukaresi dina widang kaagamaan. Gelar ēta teu ahēng deui pikeun masyarakat di wewengkon Bojong Galuh Karangkamulyan jeung masyarakat wewengkon Gegersunten Tambaksari, Adimulya Permanadikusumah lahir dina tahun 683 Masēhi anak Wijaya Kusumah patih Karajaan Sawung Galah Kuningan. Mibanda pamajikan anu ngaran Naganingrum ti Garatengah.

Sanjaya turunan Karajaan Sunda jeung Galuh anu jadi Raja Singhosari alatan iana jadi minantu Ratu Shima, anu saterusna ngadegkeun Karajaan Majapahit. Sanjaya ngangkat  Adimulya permanadikusumah jadi Raja Galuh pikeun ngarujukeun kulawarga Karajaan Galuh jeung Karajaan Sunda utamana pikeun mupus satru pupuhu Galuh nyaēta Batara Sempakwaja jeung Resi Guru Jantaka anu mukim di Singasari (wewengkon Mekarsari-Tambaksari). Pikeu nguatkeun pulitikna Sanjaya ngawinkeun Adimulya Permanadikusumah ka anak patih Anggada ti Karajaan Sunda  anu ngaran Pangrenyep dulur misan pamajikan Sanjaya ti Karajaan Sunda. 

Waktu anak Adimulya Permanadikusumah ti Naganingrum nyaēta Manorah umur 5 taun, iana ngarasa teu genah jadi Raja galuh anu ku pulitik Sanjaya sacara teu langsung kudu tunduk ka Karajaan Sunda, iana masrahkeun karajaan ka patihna anu ngaran Tamperan. Adimulya Permanadikusumah miang tatapa ka Gunung Padang (situs Melatitukum panggedēna di Asia-Fasifik, Cianjur). Tamperan hianat ka Adimulya permanadikusumah ku ngorokoconoh Pangreyep nepi ka ngalahirkeun budak anu disebut Kamarasa atawa Sana’a (hasil pangrasa anu salah atawa anak tina salah) ngarana Hariang banga. Pikeun nutupan kagorēngana Tamperan nyieun padika licik ku mateni Permanadikusumah di Gunung Padang jeung mibanda paniatan numpurkeun Turunan Permanadikusumah anu ngabogaan hak Karajaan Galuh sangkan pamangku Karajaan tiba ka anakna nyaēta Hariang Banga.

Padika ēta katohyan ku  Raksabumi katelah Kibalangantrang, pikeun nyalametkeun Manorah jeung Naganingrum tina panandasa Tamperan, Kibalangantrang nyileman ti karaton dibarengan ku Kinayadipa (ahli seni ronggēng jeung kokolot kanurangan) centēng Naganingrum jeung pangasuh Manorah, 17 urang Ponggawa nu satia, 5 urang juru cangkalak, 5 juru udag, 15 juru sasayap, 6 urang juru mudi, 5 urang juru wangun nu ngagotong bebekelan jeung tenda pucuk, saurang juru pasak lalaki nu ringkung ku parabot masak, 5 urang jawara penca ti Bahara Panjalu jeung ti Lēlēs Garut ogē saurang juru pikul nu manggul peti wadah pusaka karajaan jeung endog hayam sakuren ngajugjug Gegersunten (wewengkon Sodong-Tambaksari).

Manorah tumuwuh sawawa di Gegersunten, waktu umur 8 tahun mimiti sok diajak moro ka Leuweung Cihejo tepung di tengan leuweung sabalad-balad (balad = kanca, nelah Gunung Kancana)  oge marak di Walungan Cisanca, iana sok loba tatanya jeung loba kapanasaran ka Kibalangantrang. Dina Hiji waktu iana nempo Beo jeung Monyet terus nanya ka Kibalangantrang kalayan dijawab yēn eta tēh Ciung jeung Wanara, ti danget   ēta Manorah dingaranan Ciungwanara.

Upama teu moro atawa marak Ciungwanara sok dilatih seni jeung tatanēn, penca jeung ngagunakeun pakarang perang diantarana Pusaka kujang lobang salapan titinggal ti karuhuna, waktu neundeun kujang Ciungwanara nempo 2 barang anu ahēng keur iana, nu hiji semu lonyod nu hiji deui semu buleud, terus ditanyakeun ka indungna yēn anu 2 ēta naon ngarana jeung mangrupa pakarang naon. 

Ku naganingrum diterangkeun yen anu 2 ēta ngarana endog hayam, lain pakakas perang tapi hiji benda anu baris hirup upama dipegarkeun. Ciungwanara genah panasaran meredih ka indungna sangkan ēta endog dipegarkeun, indungna nurutkeun kahayang Ciungwanara. Waktu ēta Naganingrum bingung sabab euweuh indung hayam keur nyileungleuman endog, ku Naganingrum endog diteundeun dina sayang Oray Sanca Manuk anu keur nyileungleum sangkan kasileungleuman di leuweung sisi lembur.

 Pamaksudan Naganingrum diijabah, endog hayam megar jadi hayam Jago jeung Hayam Bikang, rupa bulu jeung wangun bulu badis rupa jeung sisit oray anu megarkeunana, kulawu kolot jeung nyusun badis sisit oray. Endog geus jadi Ciak, dirawatan ku Naganingrum ngencar pipir hawu  diparab ku beuyeur beas beureum ti huma nepi ka jajangkar. Ciungwanara kacida bungahna, Hayam nu Jago dingaranan Si Jelug anu bikang dingaranan Si Kutik. 

Si Jelug tumuwuh sembada, Jawēr leutik gēplēk dua alur, pamatuk lencop koneng umyang, bulu hawuk semu beureum hideung herang, dada dangah tunggir adek ogē siih bentik rangoas lancip seukeut naker. Ciungwanara talatēn pisan dina ngurus hayamna, mun poē haneut moyan sok dimandian bari dikojaykeun kalawan dihuapan bakatul meunang nyanggeum dipeureutkeun dicampuan ku cēngēk asak jeung kulit kacang.

Umur Ciungwanara geus belasan taun, remen iana di bawa nyaba ka Lumbung wewengkon Kawali nyiar parē jeung ngumpulkeun rahayat nu satia milu ka Gegersunten, Upama ka Lumbung Si Jelug tara tinggaleun sok dibawa ku Ciungwanara dina kisa dikēlēk bari diusapan huluna. Datang ka Lumbung diparab sakebekna bari dimandian di Sumur Panyipuhan di poyankeun di Pamoyanan wewengkon Ciomas ayeuna. Tiap lumampah di perjalanan Kibalangantrang sok ngadongēngkeun kajadian anu sabenerna jeung saha ari Ciungwanara saēstuna.

Ciungwanara beuki ngarti, pamikirana beuki dēwasa,  jiwa pangagungna geus mimiti tēēs, balad geus beuki loba nu mukim di Gegersunten, Balangantrang babak-babak nyieun lembur anyar (katelah lembur Babakan wewengkon Kaso-Tambaksari) jeung nyiar pilembureun anyar anu dingaranan Kuta, Balangantrang jeung Ciungwanara ogē Naganingrum pindah ti Gegersunten ka Kampung Kuta,  sabab Gegersunten dijadikeun tempat balad tentara Ponggawa Balangantrang anu jumlahna 808 dalapan urang diantarana 200 jawara Cakra trisula asuhan Mas Cokro ti Dermayu, 200 urang jawara penca bedog Tambak asuhan Ki Raksabaya urang Leles Garut, 200 jawara Balukbuk (ahli nyamar jeung silat teu makē pakarang asuhan Ki Golok mērah urang Bahara) 200 jawara panah asuhan Ki Bangsanaya, 200 urang jawara sumpit asuhan Ki Igud Jarot jawara turunan Matēnggēng , 4 urang Senapati, 3 urang juru demung jeung saurang Panglima.

Si Jelug jeug Si Kutik anak baranakan, mekar tina dua jadi rundayan, hirup babarengan jeung manusa di abur dipakarangan, nyatuan di panutuan, nyileungleum dina pago pangirikan. Mun burit nyedek sareupna sok rentul na dahan kai teu pati kaciri sabab buluna hawuk samar ku poēk. Ngaran Kotok Sentul anu hartina  Kotok = samar teu pati katempo alatan poēk jeung warna hawuk, sentul = tina basa parentul anu hartina cicing cindukul babarengan. atawa bisa ditotondenkeun kana rupa buah sentul/kacapi anu rupana hawuk.

Dina taun 739 Masehi umur Ciungwanara 22 tahun, di puseur dayeuh Galuh keur diayakeun saēmbara adu hayam, hal ieu ku Ciungwanara jeung Kibalangantrang dimangfaatkeun pikeun nyerang Karaton Galuh, Ciungwanara mawa Si Jelug keur patandang nyieun jalan pikeun gugat.

Si Jelug matandang teu ēlēh jajatēn, anu akhirna tarung jeung hayam raja, Hayam raja ngagolēr paēh nyundut amarah Hariang Banga, anu marēntahkeun nangkep Ciungwanara. Harepan Ciungwanara jadi Kanyataan bisa padu jeung raja, Ciungwanara ngahiap nyerang karaton, Tamperan jeung Pangreyep katawan, Hariangbanga dihampura, tapi Hariang Banga ngaloloskeun Indung jeung Bapana ka Leuweung Cisadap wewengkon Nasol Sadananya. Ciungwanara murka nepi ka tarungna jeung Hariangbanga, hariangbanga katētēr iana kabur ngētan ti tatar galuh, Kibangsanaya jeung pasukana ngudag Tamperan jeung Pangreyep ka Leuweung Cisadap, sabab poē geus poēk, sangkan teu lolos leuweung Cisadap di asrek ku panah anu balukarna niwaskeun Tamperan jeung Pangrenyep.

Kajadian ēta nepi ka sanjaya di Singhosari, Sanjaya nyerang Galuh ku pasukan anu rongkah. Sok sanajan kitu Kibalangantrang geus ngabadē yēn Sanjaya baris males pati dulurna, Kibalangantrang jeung pasukana ngahadang bala tentara Singhosari di Patimuan, anu ngajadikeun perang rongkah. Sengitna perang ēta nepi ka Demunawan Resi ti Sukapura pupuhu Galuh uwana Sanjaya jeung Adimulya permanadikusumah, akhirna perang bisa dieureunkeun jeung ngajak dua pihak badami sacara kulawarga. 

Duanana mufakat ngeureunan satru duduluran kalawan ngabagi karajaan jadi dua, Karajaan Sunda ku Hariangbanga Karajaan Galuh ku Ciungwanara anu watesna Walungan Cimamali Brebes nepi ka Citarum nu Galuh, Citarum nepi ka Bogor nu Sunda. Sang Manorah alias Ciungwanara jadi Raja Galuh anu gelarna Prabu Suratama Prabu Jayaprakasa Mandaleswara Salakabuana ti taun 739 nepi ka taun 783 Masehi, kawin jeung incuna Demunawan nu ngaran Kancana Wangi ti Sukapura, boga anak awēwē hiji-hijina ngaran Purbasari anu dikawin ku Manistri atawa nu katelah Lutung Kasarung, numutkeu paparalon parahyangan jeung rundayan Karajaan Galuh ; Manorah - kencana Wangi bao, jeung Manistri – Purbasari buyutna Sri baduga Maharaja Prabu Siliwangi anu ngahijikeun Karajaan Sunda jeung galuh jadi Karajaan Galuh Pakuan Pajajaran di Kawali. (Carita ti alm. Ki Sumardi, 1996 Kuncen Tabet Kinayadipa).

3.      CICIREN WARUGA (KARAHTERISTIK FENOTIFE) KOTOK SENTUL

Karekter fenotife nyaēta ciri-ciri waruga atawa sifat alamna tina sahiji sato anu bisa ditalungtik jeung nangtukeun ukuran ogē ditangtukeun bedana jeung nu lian. Karekter fenotife mangrupa wujud tina sifat genetik ingon-ingon, diantarana ; rupa jeung kelir bulu, kulit, pamatuk, daging, bentuk awak, jawēr, bulu jangjang, kamampuhan produksi jeung refroduksi pikeun sato hayam. (Sidadalog,1990).

Karakter fenotife Kotok Sentul anu ēstu ngabedakeun jeung hayam liana nyaēta rupa bulu anu dominan ku rupa kulawu dina beuheung, dada, oge jangjang. Kotok Sentul umumna mibanda bulu kulawu anu diwangun ku warna lian nyusun ēntēpna saperti sisit Oray Naga, sisit suku kulawu, bodas jeung koneng (Widiastuti,1996) saluyu jeung bewara Natatmaja et,al.2003.

Dumasar kana intensitas warna kulawu jeung kombinasina ku warna lian, Kotok Sentul jadi lima (lima) golongan nyaēta ; Sentul Batu anu buluna kulawu kolot, Sentul Lebu atawa Lawu anu buluna hawuk ngora semu bodas, Sentul Jambe anu buluna hawuk borontok, Sentul Omas anu buluna hawuk campur bulu warna koneng emas jeung Sentul Geni anu buluna kulawu campur ku rupa beureum seuneu. (Misran, Kuncen Tabet Kitapih Pasisian, 1985). Saluyu jeung katerangan ti Sartika jeung Iskandar, 2007.

( Gambar : Koleksi  Kinayadipa Poktan Taruna Guna Bhakti )

Dumasar hasil panalungtikan Nataamijaya 2005, dikanyahokeun yēn bulu Kotok Sentul Bikang nu aya di Ciamis leuwih campur rupana dibandingkeun jeung Jagona (Tabel 1), perbandingana 72% kulawu/hawuk, 24% rupa coklat jeung 4% koneng emas. Saluyu jeung hasil panalungtikan Iskandar 2004, yen bulu Kotok sentul bikang campuran rupa kulawu semu hideung kakonengan sarta rupa bodas anu prosēntasena 91 : 3 : 3 : 3. (Tabel 2).

Tabel 1. Prosēntase Perbandingan rupa bulu, Pamatuk, jeung sisit cēkēr Kotok sentul.

Rupa Bulu	Bikang (%)	Jago (%)
Bulu :
Hideung	0	0
Koneng gambir	0	0
Coklat Hideung	0	0
Kulawu	72	100
Coklat Kolot	24	0
Koneng emas	4	0
Pamatuk :
Hideung	20	10
Kulawu	4	0
Bodas	68,5	90
Bodas semu kulawu	7,5	0
Kulit :
Bodas	100	100
Poek	0	0
Sisit Ceker :
Hideung	0	90
Kulawu	37	10
Bodas	63	0

(Nataamijaya, 2005)

Upama dibandingkeun jeung Hayam Pelung, atawa jeung hayam lianna nu aya di Jawa Barat, varēasi rupa bulu bikang sarua baē (Nataamijaya, 2005) dinyatakeun yēn dina Hayam Pelung Jago hideung wungkul sedengkeun dina rupa bulu bikang campur anu perbandinganana 61% hideung, 19% koneng gambir jeung 20% coklat hideung. Kajadian ēta alatan populasi hayam bikang leuwih loba ti hayam jago. Ogē kapangurahan ku budaya masyarakat anu mibanda kawijaksanaan ngingu hayam bikang sabab aya angkeuhan yēn hayam bikang leuwih produktif ti hayam jago.

Urang Ciamis umumna ngingu Jago Sentul ngan saukur patokan keur ngajagoan anu diistilahan “Pamacek”, kituna hayam jago lolobana dijual keur peunciteun. Salain ti ēta hayam jago di ingu mangrupa karesepan jeung keur aduan, contona ; hayam jago sentul anu kulawu dianggap ku urang Ciamis mangrupa aslina dumasar kana sajarah jeung dongēng ti karuhuna, alatan ēta teu sagawayah meuncit hayam jago anu kulawu, aya papagon kolot saperti kieu ;

 “ulah mundeskeun puherna bisi katulah, ulah hirup jati kasilih ku junti, mun kapaksa kudu sanduk-sanduk papalaku uar bēwara ka karuhuna mēnta idin Nyi Mas Naganingrum bēbēja ka Raja Suratama Jayaprakasa, muja-muja kanu Kawasa ka Hyang Tunggal anu nyipta waktu tadi.” (Rancabingung, Ki Agus Sobali Wijayakusumah, 2011).

Kotok Sentul upama dibandingkeun jeung hayam liana nu aya di Jawa barat beurat awakna leuwih pinunjul, ngan aya sahandapeun beurat awak Hayam Pelung (Nataamijaya, 2005). Hayam sentul mibanda karakteristik (ciri wanci) bentuk awak jeung daging anu bēda ti hayam liana, utamana dina tekstur jeung rasa. 

Tabel 2. Karakteristik kualitatif Kotok Sentul Bikang sawawa

Kalompok Warna	Warna bulu		Warna shank		Bentuk Jawer		Pola bulu		Herang Bulu
	ekor	%	ekor	%	ekor	%	ekor	%	ekor	%
Kulawu	27	91
Kulawu semuhideung	1	3
Kulawu semu omas	1	3
Kulawu semu bodas	1	3
Hideung			15	50
Bodas/koneng			15	50
tunggal					6	20
Kapri					24	80
Polos							25	83
Lurik							1	3
Perak									23	77
Omas									7	23

(Iskandar et al, 2004) 

 Tabel 3. Karakteristik Hayam Sentul

Organ awak	Jago  sawawa	Bikang sawawa	Pustaka
Beurat awak (kg)	1,96 2,5 2,35 ± 0,0024 2,6 ± 0,20	1,58 1,85 1,64 ± 0,0024 1,4 ± 0,12	1 3 4 5
Panjang awak (cm)	38,6	34,5	1
lingkar dada (cm)	41,2 33,0	35,0 31,0	1 3
Panjang Tonggong (cm)	23,9 10,51 ± 1,16 18 23,43 ± 1,91	22,4 9,19 ± 0,93 17 22,87 ± 2,24	1 2 3 4
Panjang jangjang (cm)	22,9 24,11 ± 1,63 30,5	20,5 20,61 ± 1,16 22,0	1 2 3
Panjang Beuheung (cm)	14,0 18,0	12,3 14,0	1 3
Kandel pamatuk (cm)	1,29	0,95	1
Panjang femur (pingping luhur)  (cm)	11,1 11,25 ± 0,77 13,5	9,5 9,35 ± 0,489 9,9	1 2 3
Panjang shank (ceker) (cm)	12,24 ± 0,84 12,0 4,7	9,78 ± 0,54 8,7 2,04	2 3 1
Lingkar shank (cm)	5,30 ± 0,52 5,2	4,14 ± 0,27 4,3	2 3
Panjang hulu (mm)	39,0	38,6	1
Lebar hulu (mm)	33,4	30,3	1
Jangkung jawer  (mm)	34,9 19,1 ± 1,12	17,3 12 7,4 ± 0,34	1 2
Lebar jawer (mm)	58,7	35,0	1
Kandel jawer (mm)	14,4	3,9	1
Panjang dada (cm)	13	11	1
Panjang ramo ceker tengah (cm)	7,32 ± 0,59	6,10 ± 0,48	2
Panjang maxilla (cm)	3,68 ± 0,44	3,38 ± 0,26	2
Panjang pamatuk	33,4	32,2	1

Sumber: 1: SULANDARI et al. (2006); 2: CANDRAWATI, (2007); 3: ISKANDAR et al. (2004); 4: NATAAMIJAYA (2005); 5: NURHAYATI (2001)

Tina tabel 3, kaistrēnan yen beurat awak jeung panjangna rupa-rupa, tapi sok sanajan kitu teu jauh bedana. Hal ieu nandeskeun yēn Hayam Sentul di daērah asalna (Ciamis) mibanda sarupaning karakteristik anu kuantitatif jeung perbēdaan anu rangēm. Hal iau ngajadi alatan kawin silang diantara rumpun kotok sentul anu teu di atur dumasar rumpuna.

            Hayam Sentul mangrupa salah sahiji golongan hayam aduan, tapi kiwari karakter aduna beuki leungit anu disababkeun ku pola pamiaraana teu hususon pikeun adu tapi lewih condong keur dagingkeuneun ogē geus dibatesna budaya ngadu hayam.        Sabab kiwari ngadu hayam di lingkungan masyarakat geus jadi salah sahiji kagiatan ilegal anu ngabalukarkeun kamudarotan jeung ngarempak papagon agama. Pamarēntah geus ngaluarkeun Peraturan No. 9 Tahun 1981 anu ngalarang sagala bentuk ngadu, kaasup dijerona ngadu hayam.

4.        KABUTUHAN NUTRISI HAYAM SENTUL

Hayam Sentul lain hayam pintonan sora, sabab kongkorongokna teu panjang jeung teu mibanda padalisan ogē teu mibanda langgam. Kituna teu merlukeun nutrisi sangkan kongkorongokna hadē.

Rekomendasi kandungan nutrisi metabolisme rangsum hayam sentul nyaēta 13% protēin kasar jeung 2.750 kkal EM/kg (Widjastuti, 1996), imbangan energi metabolisme jeung protein ēta baris ningkatkeun kamampuhan produksi hayam sentul anu maximal dina umur tumuwuh. Dina fase (jarak waktu) ngendog umur hayam leuwih ti 22 minggu perlu 15% protein kasar jeung 2.750 kkal EM/kg (Widjatuti, 1996).

Geus dilaksanakeun panalungtikan preferensi hayam sentul ngeunaan bahan parab jeung sabara loba kabutuhan nutrisina. Baranghakan hayam sentul sapopoēna keur hayam sawawa anu umurna leuwih ti 42 minggu butuh 100 gram anu ngandung 9,94 protein kasar jeung energi metabolismena 2,729 kkal (Nataamijaya, et.al. 1995). Preferensi hayam sentul sawawa pikeun bahan parabna anu dipikaponyo nyaēta ; jagong, gabah, huut, bungkil kedelē, jeung tipung lauk dina wujud granul tibatan tipung (Nataamijaya, 1995).

Tabel 4. Baranghakan sapopoeē tina sababaraha bahan parab anu disadiakeun ku cara parasmanan dumasar kana gizi anu diperlukeun dina sapoēna.

Bahan parab(gram)	Jenis Hayam Kampung
	Sentul	Pelung	wareng	Kedu hideung	Kedu bodas	gaok	Nunukan
Jagong	42,3
Gabah	26,44
Huut	27,10
Bohono	0,70
Tipung lauk	0,58
Jumlah	100,00
Protein kasar	9,94
Energi mtbls	272,98
Serat kasar	3,60
lemak	5,62
kalsium	1,17

Sumber: NATAAMIJAYA et al. (1995)

5.        PRODUKTIFITAS HAYAM SENTUL

Tingkat produktifitas ingon-ingon katohyan tina kamampuhan tumuwuhna sarta tina cepet jeung lobana anak baranakan. Ukuran produktifitas hayam kaukur tina cepetna tumuwuh dumasar kana beurat awak dibandingkeun jeung umurna. Cicirēn liana nyaēta jumlah anak baranakan (refroduksi) endog anu dihasilkeun dina jarak waktu anu ditangtukeun.

Pikeun ngukur refroduksi hayam sentul, Susanti et. al. 2009 ngalaporkeun yēn beurat megar Ciak (DOC) hayam sentul beuratna 32,2 gram leuwih beurat ti hayam kampung liana saperti hayam kedu bodas 26,2 gram, kedu hideung 27,6 gram jeung hayam pelung 29,6 gram ( Crsswell jeung Gunawan, 1982).

Tumuwuhna hayam sentul saperti dina gambar 6, beuratna awak hayam sentul dina umur saminggu nepi ka umur 6 minggu kaitung rada telat dibanding tina umur 7 nepi ka 12 minggu anu leuwih cepet (Susanti et al, 2009) ogē Creswell jeung Gunawan 1982 nganyatakeun yēn tumuwuhna DOC tina umu 1 nepi ka 6 minggu hayam sentul leuwih telat tibatan hayam kampung liana ngan saterusna ngabeuratan awakna ti umur 7 minggu kaitung luhur nyaēta 70,30 nepi ka 16,87 gram dina sapoēna.

Tingkat produksi hayam sentul ogē pinunjul dina waku mangsa ngendog (20 nepi ka 35 poē) mampuh ngahasilkeun endog 10 – 18 endog (Nataamijaya et al.1994) atawa 12 – 30 endog (Sulandari et al, 2007) atawa 28 – 35 endog (Yanto, 2014) anu kamampuan megarna 90% (Sulandari et al,2007). Prosentase megarna endog hayam sentul leuwih pinunjul ti hayam kampung liana anu perbandingana 80,3%  tibatan hayam kampung sējēn anu dikukut intensif (Sinurat et al, 1992) saluyu jeung laporan (Dwiyanto 1996).

Dumasar kana pangalaman peternak ogē katerangan Edi Diana, 2010 dina umur sapuluh minggu beurat awak hayam sentul mampuh nepi ka sakilogram, upama racikan parab saluyu jeung kabutuhan nutrisina (trobos, 2010) kituna hayam sentul leuwih prosfektif dibudidayakeun pikeun peternakan rakyat anu ngahasilkeun daging jeung endog (Sulandari, et al, 2007). 

Galur ngendog hayam sentul numutkeun laporan Nurhayati, (2001) upama miara ku cara tradisional saperti kieu ; hayam sentul ngendog dina waktu 21 ± 3 poē. Dina selang waktu ēta ngahasilkeun 17±1 endog. Saterusna nyileungleum salila 21 poē. 

Tabel 5. Beurat hirup hayam sentul dibandingkeun jeung hayam kampung liana

 

Umur	Hayam Sentul (gram)	Hayam Kampung lian. 4)
Sapoē	32,2	26,2
28 poē	138,4	164,0
56 poē	528,4	553,0
84 poē	884,2	602,0

Sumber: 1)SUSANTI et al. (2009); 2)CRESWELL dan GUNAWAN (1982) 

Gambar 6. Grafik tumuwuhna Hayam Sentul

.

Sumber: SUSANTI et al. (2009)

Megarna hayam sentul ku cara alami nyaeta 88,22 ± 10,2%, saterusna ngasuh ciak salila 60 poē. Sabada ngasuh ngareueuh pikeun ngendog deui salila 12 ± 1,5 poē anu disebut arang-arang, saterusna ngendog deui sakumaha disebut diluhur tadi.(Nataatmijaya et al, 1994). Disebutkeun yēn reureuhna hayam sentul ti ngendog ka ngendog, upama dibandingkeun jeung hayam kampung liana, hayam sentul mibanda waktu reureuh ngendog anu pondok. Upama dipiara makē pola intensif hayam sentul mampuh ngendog anu tingkat prosentase (henday) 57,14% jauh leuwih cepet tibatan hayam kampung sejena ( 17% henday).  (Nataamijaya, 2004).(Gunawan et al, 2004).

Nataamijaya et al, 2004 ngalaporkeun yēn kualitas semēn Hayam sentul leuwih hadē tibatan hayam lian. Dina ngingu hayam, kualitas semēn ditangtukeun ku (1) genetik, (2)Rumpun bangsa, (3) parab.

 (Gilbert, 1997 jeung Kismiati, 1997) negeskeun yēn parab utamana imbangan protein jeung energi nangtukeun kualitas semēn anu dihasilkeun ku hayam. Nilai volumen semēn hayam sentul nyaeta 0,25 – 0,33 mili, leuwih luhur ti hayam lian anu ngan saukur 0,22 mili, tapi sahandapeun hayam arab anu polumena 1,26 mili. Atawa hayam ras anu polumena 0,5 – 1,0 mili (Nataamijaya et al, 2003) ( Sturky jeung Opel, 1975).

Volumen hayam sentul masih aya dina ukuran normal,(Sturky, 1976 dina Kismiati, 1997) antara 0,11 – 1 mili. Dina sato hayam volume semen dipangaruhan ku faktor rumpun bangsa, umur jeung parab anu dihakana (Struky, 1976). Oge dipangaruhan ku ukuran awak, nutrisi parab, jeung faktor liana saperti iklim jeung patempatan (toelihere,1985 ; Watson, 1978 ; Sturky dina Kismiati, 1997).Motilitas semēn hayam sentul 71,9% (tabel 7) leuwih hade tibatan hayam pelung (Nataamijaya et al, 2003).

Tabel 7. Polah (kinerja) reproduksi Hayam Sentul.

 

Nilai Polah ( Kinerja )	Parameter Nilai / Katerangan
Beurat awak (kg)	2,215
Produksi endog dina satahun (siki)	118
Produksi endog dina waktu ngendog %	32,41 ± 8,86
Umur munggaran ngendog (bulan)	5,5
Beurat endog (gram)	38,3
Indeks endog (%)	0,78 ± 0,12
Volume semēn (mili)	0,33
pH semēn (mili)	7,42
Kulaitas Sperma :
Konsentrasi sperma total (juta per mili)	3.031,4
Motilitas sperma (%)	71,95
Periode ferfil sperma (poē)	14,4
Polume per ejakulasi (mili)	0,25 ± 0,04
Rupa sperma	Bodas susu
Kentel Sperma	Kentel
Rapet sperma	DensumƄ)
Gerak massa	+++:)
Motilitas	3,53 ± 0,52ď
Sperma anu paēh	26,32 ± 1,10

*) indek endog dipangaruhan ku genetik, rumpun bangsa jeung proses ngajadina endog (Romanoff jeung Ivanov, 1963) *) Densum hartina karapetan sēl spērmatozoa anu alus  *) +++ nyaēta gerak massa anu mibanda motilitas luhur nilaina 4

Sumber: 1)SOEPARNA et al. (2005); 2)SULANDARI et al. (2006); 3)NATAMIJAYA et al. (2003).

           

Partodihardjo, 1982 nganyatakeun yēn ; konsentrasi sperma gumantung kana umur, beurat awak jeung prekuensi panampungan. Gilbert 1980, ngalaporkeun yē n konsentrasi sperma salah sahiji ciri wanci turunan, hal ieu nujukeun faktor genetik hayam sentul anu mibanda kualitas hadē. Konsentrasi semēn hayam umumna aya dina anceran 0,05 – 6,10 sp/ml (Nalbanov, 1990) sedengkeun ph-na antara 8,5 – 9 (Hardianto, 1993), Junanto et al, 2002 nganyatakeun yēn daya hirup semēn nepi ka 102 menit diluareun awak dina suhu ruangan anu disaluyukeun jeung liang vagina, hubungan dadasar kandang (litter/cages) jeung hasil pamegaran endog dikanyahokeun mibanda hubungan anu raket (Widjastuti,1999) oge raket pangaruhna jeung nilai fertilitas sarta daya megar endog, fertilitas hayam sentul leuwih onjoy upama dipiara make sistim cages dibanding sistim litter (Widjastuti,1999). Beurat endog hayam sentul nyaēta 43,87 ± 1,25 gram, sedengkeun fertilitas jeung daya megarna 80,40 – 78,20 % (Nataamijaya,1994). Hasil megarna hayam sentul dipangaruhan ku imbangan energi metabolisme jeung protein rangsum, nyaēta 2750 kkal EM/kg jeung 15% PK (Nataamijaya, 1994).

6.        KUALITAS ENDOG HAYAM SENTUL

Hayam Sentul Bikang sawawa mibanda beurat awak 1850 gram ± 288 gram (Iskandar et al, 2004) leuwih luhur ti beurat awak hayam arab bikang perak sawawa (850 – 1800 gram) mibanda kualitas anu pinunjul dibanding hayam kampung lian, mibanda rupa coklat ngora sahandapeun rupa hayam kampung anu diabur.

Tabel 8, Karakteristik endog Hayam Sentul

Parameter	Nilai
Warna Kerabang (cangkang endog)	Coklat ngora
Bobot endog (g)	38,34 ± 0,54
Bobot endog periode awal (g)	27,30 ± 9,40
Fertilitas (%)	73,76 ± 3,47
Daya megar (%)	73,62 ± 4,11
Tinggi albumin (g)	6,91 ± 1,41
Bobot kokoneng endog (g)	10,01 ± 0,72
Bobot albumin (g)	14,73 ± 3,01
Warna koneng endog	10,01 ± 0,72
Haugh unit grade	90,05 ± 1,05 (AA2)

Sumber: NATAAMIJAYA et al. (2003)

7.    HUBUNGAN GENETIK HAYAM SENTUL JEUNG HAYAM KAMPUNG LIANA

Dumasar kana sajarahna, Hayam Sentul sarua bae jeung hayam kampung liana, anu mangrupa turunan ti hayam Gallus Galius (Hayam Leuweung Beureum) anu geus ngalaman proses domestikasi (Thimanni 1968 dina Kingston 1979). Nataamijaya (2000) nandeskeun yēn di Indonesia aya 32 Breed hayam lokal anu bēda dumasar kana wanda fenotife-na, beda fenotife ieu balukar ayana diferensiasi genetik tina salah sahiji populasi anu nyababkeun migrasi demografi (Sartika et al, 2004). Numutkeun Sartika et al, 2004, dikanyahokeun yēn hayam lokal mibanda karageman anu jauh, tina hasil panalungtikan hayam sentul, hayam pelung, hayam kedu hideung, asalna ti turunan anu sarua. Sedengkeun hayam White Leghorn beda turunan.

Tabel 9. Matrik jarak genetik antara Hayam Sentul jeung hayam lian

Jenis Hayam	Kampung	Pelung	Sentul	Kedu hideung	White Leghorn
Kampung	0,000	1	ns	1	1
Pelung	0,068	0,000	1	1	ns
Sentul	0,031	0,069	0,000	1	1
Kedu Hideung	0,044	0,070	0,062	0,000	1
White Lenghorn	0,471	0,431	0,457	0,445	0,000

Uji statistika dumasar kana metode REML (Restricted Maximum Likelihood Estimation) jeung selang kapercayaan 96%  

Sumber: SARTIKA et al. (2004)

Hayam lokal ngan saukur bēda wanda fenotipe-na, sedengkeun dumasar kana genetikna masih perlu pinilih sangkan kapibanda breed hayam lokal anu pasini. Dikanyahokeun dina tabel 9, yēn hayam sentul mibanda wanda turunan anu deukeut jeung hayam kampung lian, ngan jeung hayam kedu hideung ogē white lenghorn kacida bedana (Sartika et al, 2004).

8.        NGEMBANGKEUN HAYAM SENTUL DI PASUNDAN (JAWA BARAT)

Iskandar et al, (2004) ngayatakeun yēn Hayam Sentul geus dipromosikeun ku pihak Dinas Peternakan kabupaten Ciamis ti awal tahun 1990-han, dina waktu harita Hayam Sentul dipromosikeun ku cara anu gemet kalawan dibantu ku Direktorat Jenderal Peternakan jeung Kesehatan Hewan Kementerian Pertanian RI, sarta Dinas Peternakan Provinsi Jawa Barat. Ku ayana hal ēta  babari dikanyahokeuna ku balarēa, ngan rahayat leuwih apal ku ngaran Buras (Bukan Ras) (Iskandar, 1993).

Sentra hayam sentul di Ciamis waktu harita (tahun 1990-han) nyaēta Dēsa Gunung Cupu Kacamatan Cikonēng, Kacamatan Cisaga jeung Kacamatan Cijeungjing. Hayam Sentul geus dianggap hayam pinunjul tibatan hayam kampung lian (Iskandar et al, 2004) tina Hasil Pengamatan Cepat (RRA, Rapid Rural Appraisal) nandakeun yēn populasi hayam sentul kacida telatna, kaistrēnan kaayaana baris sirna upama teu diupayakeun hiji angkeuhan sangkan mustari anu sahadē-hadēna.(Iskandar, 2004).

Sadar kana hal ēta, kiwari hayam sentul meunang perhatian ti pihak pamarentah satempat. Hayam Sentul kiwari keur dimekarkeun lain ngan saukur ku Dinas Peternakan Ciamis baē, tapi ku Dinas Peternakan Provinsi Jawa Barat. Balai Pengembangan Pembibitan Ternak Unggas (BPPTU) Jatiwangi-Majalengka, Unit Pelaksana Teknis Dinas Peternakan Jawa Barat wangkid ieu keur mekarkeun unggas plasma nutfah asli Jawa Barat anu dijerona kaasup mekarkeun Hayam Sentul (Pikiran Rakyat, 2010). Balai Penelitian Ternak (Balitnak) Ciawi-Bogor ogē kiwari terus upaya ngamurnikeun genetik Hayam Sentul anu tujuana ngawujudkeun Hayam sentul daging jeung Hayam Sentul endog anu pinunjul (Susanti, 2009).

9.    NGABIBITKEUN HAYAM SENTUL

Dina upaya mekarkeun hayam lokal, sarta pikeun ngajaga kalumangsunganana, Pamarentah ngaliwatan  Peraturan Menteri Pertanian Nomer ; 49/permentan/OT.140/10/2006 ngaluarkeun padoman pikeun mekarkeun bibit hayam lokal kaasup salah sahijina Hayam Sentul, diantarana sababaraha padoman pikeun mekarkeun hayam sentul ;

Bibit ;

Bibit hayam sentul anu dipiara kudu bebas tina hama panyakit sato anu nular anu baris ngabalukarkeun panyakit ka hayam lian atawa panyakit anu diturunkeuna. Bibit Hayam Sentul anu dikukut kudu hayam sentul tulen ti daerah asalna, ngawinkeun hayam sentul jeung hayam galur lian dimeunangkeun upama dibimbing ku intansi teknis widang peternakan jeung kasehatan hewan. Syarat teknis bibit hayam sentul dumasar kana Peraturan Menteri pertanian Republik Indonesia tahun 2006 nyaēta ;

1.      Bibit hayam baris sehat, teu cacad, bentuk jeung rupa anu ragem sarta turunan indung hayam anu sehat.

2.      Fisik hayam ; warna bulu hayam sentul bikang kulawu polos, jago  kulawu polos jeung kulawu beureum oge kulawu omas, ceker umumna kulawu semu bodas kitu deui kulitna, anu bentuk awakna lonyod.

3.      Bentuk suku basajan sakumaha ilaharna suku hayam, jawer hayam jago sentul beureum anu ukurana sedeng (butter cup) kitu deui keur bikangna ngan ukurana leuwih leutik, kulit rupa beureum asak seger jeung pialna oge beureum.

4.      Upama dipiara ku cara intensif beurat awak jago 2,2 kg jeung bikangna 1,6 kg, bikang munggaran ngendok dina umur 135 poē anu beurat endogna 41 gram jeung upama geus megar beurat ciak (DOC) 30 gram. Upama dirata-ratakeun jumlah produksi endog 100 – 150 siki dina satahuna (41%).

Cara nyiptakeun / nyieun bibit Hayam Sentul

Milih bikang jeung pamacek

            Pikeun nyangking bibit anu pinunjul, kudu dumasar kana katangtuan bibit unggul, nyaeta turunan anu produktifitas jeung fertilitasna luhur. Megarna endog oge alus jeung umur bikangna paling henteu 5 bulan kalawan jagona 8 bulan.

Parab jeung Obat Kasehatan hewan (Keswan)

            Parab anu digunakeun kudu saluyu jeung kabutuhan minimal gizi hayam lokal oge teu menang ngagunakeun parab kurut boh ti pakandagngan bibit kitu deui sabalikna, utamana parab ti kandang bibit teu meunang dikaluarkeun deui ti pakandangan. Obat sato anu digunakeun saperti premik, farmasik nyaeta rupa obat-obatan anu geus kadaftar jeung geus mibanda nomer daftar obat sato hayam, dina ngagunakeuna baris dumasar hasil panalungtikan (diagnosa) dokter hewan anu saluyu jeung katangtuan.

Parab

Ngagunakeun parab jeung racikana dumasar kana Peraturan Menteri Pertanian RI tahun 2006, nyaeta ;

1.      Anak hayam umur < 3 minggu dibere parab anu kandungan nutrisi; energi 2900 kkal ME/kg ransum,protein kasar 21%, kalsium (Ca) 1%, fosfor (P)0,7%, asam amino lisin 0,9 jeung asam aminometionin 0,4.

2.      Umur 3 - 6 minggu dibere parab anu kandungan nutrisi: energi 2900 kkal ME/kg ransum, protein kasar 19%, kalsium (Ca) 1%, fosfor (P)0,7%, asam amino lisin 0,9 jeung asam amino metionin 0,4.

3.      Umur 6 - 18 minggu bisa dibere parab anu kandungan nutrisi: energi 2700 kkal ME/kgransum, protein kasar 17%, kalsium (Ca) 1%, fosfor(P) 0,6%, asam amino lisin 0,9 jeung  asam aminometionin 0,4.

4.      Umur > 18 minggu bisa dibere parab anu kandungan nutrisi: energi 2750 kkal ME/kg ransum,protein kasar 15%, kalsium (Ca) 2,5%, fosfor (P)0,7%, asam amino lisin 0,9 jeung asam aminometionin 0,4.

5.      Kandungan aflatoksin parab teu meunang leuwih ti 20 ppb.jeung pawab dibikeun dina bentuk lemes / tipung (mash) atawa pellet.

Kasehatan Hewan (Keswan)

Kandang bibit hayam sentul kudu make pola jeung kontruksi anu dirancang sahade-hadena sangkan teu babari dipake nyayang sato lian jeung teu gampang kaeunteupan bibit panyakit. Kabersihan jeung kasucian kandang tina panyakit kudu dijaga salawasna ku cara kandang dikosongkeun terus disemprot ku desinfektan jeung obat anu bisa ngabasmi unen-unen saperti sireum, cucunguk jeung rea deui pupana. Hal eta baris dilaksanakeu palinghenteu dua minggu samemeh kandang dieusian. Kitu deui sing saha bae anu asup ka kandang boh kandaraan, alat, jeung barang sejena kudu beresih ku cara dikumbah disenfektan.

Vaksinasi hayam tina sagala panyakit anu nular kudu dijadwal dumasar kana anjuran jeung hasil titenan dokter hewan, vaksinasi wajib dilaksanakeun pikeun nyegah panyakit tetelo / Newcastle Desease (ND), Ngorok / Infektious Bronchitis (IB) atawa telih meuting disebut Insfetious Bursal Disease (IBD) jeung Coriza, Avian Influenza (AI) mangrupa virus H5N1 jeung H7N9.

Upama kajadian dipakandangan, wajib sacepetna laporan kanu mibanda katangtuan jeung kawenangan oge hayam anu kaserang teu meunang dibawa kaluar pakandangan tapi kudu diduruk atawa dikubur sing buni.

Kandang jeung Kalengkepana

Kandang anu ngagunakeun sistim litter pikeun hayam <3 minggu baris manjing keur 40 ciak dina sameterna, umur hayam 3 – 6 minggu manjing keur 20 ciak dina sameterna, sedengkeun keur umur hayam >14 minggu merlukeun lega kandang anu manjing keur 6 hayam dina sameterna. Kandang oge baris dijieun tina bahan material anu babari dibereiskeun jeung disucikeuna, kitu deui pikeun wadah parab jeung wadah cai nginumna kudu tina bahan anu teu babari taihiyangan atawa karahaan, ukuran jeung bentukna oge kudu saringset sarta diteundeun anu babari keur hayam, babari dipindahkeuna oge babari diberesihana. Sasarap kandang baris garing kitu deui sayang pangendogan jeung cahaya anu asup kudu rata. Upama ngagunakeun pamanas kudu maranti ulah ditukar-tukeur jeung kandang lian.

Biosecuriti

            Biosecuriti nyaeta tata laku jeung kibiasaan anu baris dilakukeun pikeun ngajaga kasehatan nu ingon-ingon, kandang jeung ingon-ingona, hal ieu kacida pentingna pikeun kasalametan nu aya disabudeureun pakandangan. Gambaran biosecuriti saperti kieu ; pakandangan dipager sabudeureuna anu jarakna paling henteu 2 meter tina kandang anu maksud jeung tujuana nyaeta teu gampang asupna sato lian jeung aya antara pikeun pakandangan, anu asup ka pakandangan baris idzin heula sarta ngagunakeun pakean anu disadiakeun pikeun asup ka jero kandang anu samemehna kukumbah ku disinfektan jeung teu meunang mawa Barang lian anu teu dikumbah heula ku disinfektan anu dosisna 1-3 ppm.

           

Atawa sing saha bae anu asup kudu ngaliwatan ruangan sinar ultra violet tur disemprot ku diinfektan sapuratina.

Refroduksi (Kawin Hayam)

Refroduksi dina mekarkeun hayam sentul bisa dilaksanakeun ku cara kawin alam atawa di-IB (inseminasi Buatan). Pikeun kawin hayam ku cara alam perbandingana antara 1 pamacek 5 bikang, pikeun cara IB sangkan nyangking fertilitas anu luhur alusna dilakukeun dina waktu burit sabada hayam ngendog.

Nitenan endog pegarkeuneun jeung pamegaran

            Dina ngaropēa endog hayam sentul  anu bakal dipegarkeun jeung pamegarana samistina aya sababaraha hal anu baris dilaksanakeun, nyaēta ;

1.      Endog anu bakal dipegarkeun teu meunang endog anu geus leuwih ti genep poe lilana dina sayang.

2.      Samēmēh dipegarkeun kudu dipilih endog anu beuratna paling henteu 37 gram, wujudna lonyod jeung cangkangna alus teu rengat ogē lemes kaayaanana.

3.      Samēmēh diasupkeun kana mesin pamegaran kudu diteundeun dina wadah anu suhuna 22 – 25 darajat celcius.

4.      Samēmēh endog diasupkeun kana pamegaran, paling henteu pamegaran geus dihirupan 2 jam Samēmēhna dina suhu 35 darajat celcius, saterusna endog diasupkeun kana pamegaran anu suhuna 35 darajat celcius salila 4 poe saterusna panteng dina suhu 38 – 39 darajat nepika endog hayam megar.

Ngaropēa Ciak (DOC) jeung sabadana

Dina ngaropēa ciak dina hasil ngabibitkeun, hadēna dilaksanakeun hal saperti dihandap ieu ;

1.      Anak hayam baris dikaluarkeun tina pamegaran upama bulu kumuutna geus garing, anak hayam disungsi dumasar beurat awakna. Anak hayam anu teu manjing katangtuan beuwat kudu dipisahkeun anu starusna ngalaksanakeun metoda sexing (milah jago jeung bikang) ku cara muka kloaka, sora jeung bulu).

2.      Anak hayam anu dikauarkeun kudu di vaksin paling henteu dina umu 4 poē, ogē dibarengan ku catetan atawa jadwal vaksinasi, merek vaksin, jeung pangropēa seterusna.

Sabada/Pasca DOC pikeun hayam sentul, estuna dilaksanakeun hal saperti kieu ;

1.      Ngaluarkeun DOC pikeun biit hadēna umur 6 minggu, sangkan geus atra jago atawa bikangna, saterusna ogē kudu dipiara dina kandang gaganti indungna anu suhu jeung kaayaan disaluyukeun jeung indungna, salain ti ēta pasilitas sejena baris manjing kagenahan keur anak hayam.

2.      Tiap poē kudu dicatet sagala rupana sangkan bibit nu dicangking mibanda data anu nandeskeun pola pamiaraan, katowēksaan jeung katalētanan anu nentra. (recording).

3.      Dina hal ieu nyungsi (culling) anak hayam baris kalaksanakeun dina sapopoēna dumasar kana tumuwuhna anak hayam nu dipiara di pakandangan.

KASIMPULAN

Dumasar kana pinunjulna hayam sentul utamana dina produksi daging jeung endog, kaistrēnan yēn hayam sentul mibanda performans anu kacida hadēna tur leuwih pinunjul ti hayam kampung lianna. Ku sabab ēta, Hayam Sentul kacida alusna upama dimanfaatkeun keur ngahasilkeun endog jeung daging. Hanjakal hayam sentul tinggal saeutik, nungtut upaya mekarkeun anu intensif sangkan mustari jeung kaala hasilna.

Ngukut hayam sentul parok upama dipakē pikeun paternakan rahayat sangkan mekarna nutfah asli Ciamis ogē kagali potēnsina tur kacangking mangfaatna kubalarēa.

           

            Utamana keur urang tatar galuh, kudu nyaring ēling ka diri, ulah jati kasilih ku junti, istrēnan jati ciri nagari, pisti-pusti ciri pasini Ciamis, galur titingal karuhun, guar  pusaka Ciungwanara, pengkuh ka galuh –  ngagaleuh dina taneuh - tumetep dina galih. Hayam Sentul turunan Si Jelug, raja pagedug jayaprakasa sangkan  adag-adag dibuana. Rampes ...

 

 DAFTAR PUSTAKA

CANDRAWATI, V.Y. 2007. Studi Ukuran dan Bentuk Tubuh Ayam Kampung, Ayam Sentul dan Ayam WarengTangerang Melalui Analisis Komponen Utama. Skripsi. Program Studi Teknologi Produksi Ternak Fakultas Peternakan    Institut Pertanian Bogor, Bogor.78 hlm.

CRESWELL, D.C. dan B. GUNAWAN. 1982. Pertumbuhanbadan dan produksi telur 5 strain ayam sayur padasistem peternakan intensif. Pros. Seminar Penelitian Peternakan. Cisarua, Bogor, 8 – 11 Februari 1982. Puslitbang Peternakan, Bogor. hlm. 236 – 240.

DIWYANTO, K., D. ZAINUDDIN, T. SARTIKA, S. RAHAYU, DJUFRI, C. ARIFIN dan CHOLIL. 1996. Model Pengembangan Peternakan Rakyat Terpadu Berorientasi Agribisnis. Komoditi Ternak Ayam Buras. Laporan kerjasama Direktorat Jendral Peternakan dengan Balitnak.

GILBERT, A. B. 1980. Poultry. In: Reproduction in farm animals. 4th Ed. HAFEZ, E.S.E. (Ed). Lea and Febiger, Philadelphia. pp. 423 – 446.

GUNAWAN, B., D. ZAINUDDIN, S. ISKANDAR, H. RESNAWATI dan E. JUARINI, 2004. Pembentukan Ayam Lokal Petelur Unggul. Laporan Penelitian Ternak Unggas APBN 2003. Balitnak, Bogor. hlm. 47 – 65.

HARDIYANTO. 1993. Pengaruh semen ayam segar maupun setelah diencerkan dan disimpan melalui inseminasibuatan terhadap fertilitas dan kematian embrio telur ayam kampung. J. Ilmiah Ilmu-Ilmu Peternakan 3(4) : 47 – 56.

HUTT, F.B. 1949. Genetics of the Fowl. McGraw-hill book, Inc. New York, Toronto, London. 590 p.

ISKANDAR, S. dan T. SUSANTI. 2007. Karakter dan manfaat ayam pelung di Indonesia. Wartazoa 17(3): 128 –136.

ISKANDAR, S., A.R. SETIOKO, S. SOPIYANA, Y. SAEFUDIN, T. SARTIKA, E. WAHYU, R. HERNAWATI dan E. MARDIAH. 2005. Konservasi in-situ ayam Pelung, ayam Sentul, dan ayam Kedu, dan karakterisasi sifat kuantitatif dan kualitatif ayam Sedayu, Wareng, dan Ciparage. Kumpulan Hasil-Hasil Kegiatan Penelitian APBN Tahun 2004. Balai Penelitian Ternak, Ciawi, Bogor. hlm. 23 – 48.

ISKANDAR, S., A.R. SETIOKO, S.SOPIYANA, Y. SAEFUDIN, SUHARTO dan W. DIEDJOPRATONO. 2004. Keberadaan dan karakter ayam Pelung, Kedu dan Sentul di lokasi asal. Pros. Seminar Nasional Klinik Terknologi Pertanian Sebagai Basis Pertumbuhan Usaha Agribisnis Menuju Petani Nelayan Mandiri. Menado 9 – 10 Juni 2004. Puslitbang Sosial Ekonomi Pertanian, Bogor. hlm. 1021 – 1033.

ISKANDAR. 2007. Gambar Jenis-Jenis ayam Sentul. In: Mengenal Plasma Nutfah ayam Indonesia dan Pemanfaatannya. DIWYANTO, K. (Ed.). Balai Penelitian Ternak, Bogor. hlm. 94 – 96.

ISKANDAR. S, S. SASTRODIHARDJO, E. BASUNO, B. WIBOWO, SUDRADJAT, A. NUGRAHA dan A. RAHMAT. 1993. Inseminasi buatan pada usaha pembibitan ayam buras kelompok tani di Desa Gunung Cupu, Kabupaten Ciamis. Pros. Pengolahan dan Komunikasi Hasil- Hasil Penelitian Peternakan di Pedesaan. Ciamis, 27 –29 Januari 1993. Balai Penelitian Ternak, Ciawi, Bogor. hlm. 40 – 44.

JUNIANTO, L., B. SUTIONO dan S. KISMIATI. 2002. Pengaruh pengenceran semen dengan berbagai kuning telur unggas terhadap motilitas dan daya hidup sperma ayam Kampung. J. Trop. Anim. Dev. 27(1): 30 – 35.

KINGSTON, D.J. 1979. Peranan ayam berkeliaran di Indonesia. Laporan Seminar Ilmu dan Industri Perunggasan II. Ciawi, Bogor 21 – 23 Mei 1979. Puslitbang Peternakan, Bogor. hlm. 13 – 29.

KISMIATI, S. 1997. Pengaruh Interval Inseminasi Terhadap Performan Reproduksi dan Heritabilitas PertumbuhanAyam Kedu Hitam. Tesis. Program Pascasarjana Universitas Gadjah Mada, Yogyakarta. 96 hlm.

MANSJOER SS. 1985. Pengkajian sifat-sifat produksi ayam kampung serta persilangannya dengan ayam Rhode Island Red. Disertasi. Program Pascasarjana Institut Pertanian Bogor, Bogor.

NALBANDOV, A.V. 1990. Fisiologi Reproduksi pada Mamalia dan Unggas Cetakan I. Diterjemahkan oleh: KEMAN, S. Universitas Indonesia Press, Jakarta. 378 hlm.

NATAAMIJAYA, A.G. 2000. The native of chiken of Indonesia. Bull. Plasma Nutfah 6(1): 1 – 6.

NATAAMIJAYA, A.G. 2005. Karakteristik penampilan pola warna bulu, kulit, sisik, dan paruh ayam Pelung di Garut dan ayam Sentul di Ciamis. Bull. Plasma Nutfah 10(1): 1 – 10. http://bp2tp.litbang.deptan. go.id/file/wp04_11_ayam sentul.pdf. (22 Oktober 2010).

NATAAMIJAYA, A.G., K. DIWYANTO, HARYONO, E. SUMANTRI dan M. KUSNI. 1994. Karakteristik morfologis delapan varietas ayam bukan ras (Buras) langka. Pros. Seminar Nasional Sains dan Teknologi Peternakan. Ciawi – Bogor, 25 – 26 Januari 1994. Balai Penelitian Ternak, Puslitbang Peternakan, Bogor. hlm. 605 – 614.

NATAAMIJAYA, A.G., K. DIWYANTO, S.N. JARMANI dan HARYONO, 1995. Konservasi Ayam Buras Langka (Pelung, Nunukan, Gaok, Kedu Putih dan Jenis Ayam Buras Lainnya). Laporan Kemajuan Penelitian Balai Penelitian Ternak, Ciawi, Bogor bekerjasama dengan Proyek Pemanfaatan dan Pelestarian Plasma Nutfah Pertanian, Bogor. hlm. 1 – 20.

NATAAMIJAYA, A.G., S.N. JARMANI dan T. SARTIKA. 1996. Konsep Strategi Penanganan Pelestarian Plasma Nutfah Pertanian Secara Ex-situ Ternak Ayam Buras. Proyek Pemanfaatan dan Pelestarian Plasma Nutfah Pertanian, Bogor.

NATAAMIJAYA. A.G., A.R. SETIOKO, B. BRAHMANTYO dan K. DIWYANTO. 2003. Performans danm karakteristik tiga galur ayam local (Pelung, Arab, Sentul). Pros. Seminar Nasional Teknologi Peternakan dan Veteriner. Bogor, 29 – 30 September 2003. Puslitbang Peternakan, Bogor. hlm. 353 – 359.

NURHAYATI, A.. 2001. Studi fenotif ayam Sentul di Kecamatan Cipaku Kabupaten Ciamis Jawa Barat. Skripsi. Fakultas Peternakan Institut Pertanian Bogor, Bogor.

PARTODIHARDJO, S. 1982. Ilmu Reproduksi Hewan. Cetakan I. Mutiara, Jakarta.

PERATURAN MENTERI PERTANIAN NOMOR 49/PERMENTAN/OT. 140/10/2006. Tentang Pedoman Pembibitan Ayam Lokal yang Baik. http://www.deptan.go.id/bdd/ admin/ file/Permentan-49-06.pdf. (22 Oktober 2010).

PIKIRAN RAKYAT. 2009. Ciamis Kembali Kembangkan Peternakan Ayam Sentul. Surat kabar Pikiran Rakyat edisi 09/10/2009. http://www.pikiran-rakyat.com/ node/98815 (22 Oktober 2010).

PIKIRAN RAKYAT. 2010. Peternakan Ayam Sentul Kembali Meningkat. Surat kabar Pikiran Rakyat edisi 10/05/2010. http://www.pikiran-rakyat.com/node/ 113158. (22 Oktober 2010).

ROMANOF, A.L. and A.J. ROMANOFF. 1963. The Avian Egg. John Willey and Sons, Inc., New York. SARTIKA . T, S. ISKANDAR, L.H. PRASETYO, H. TAKAHASHI, and M. MITSURU. 2004. Kekerabatan genetik ayam Kampung, Pelung, Sentul, dan Kedu Hitam dengan menggunakan penanda DNA mikrosatelit: I. Grup pemetaan pada mikro kromosom. JITV 9(2): 81 – 86.

SARTIKA, T. dan S. ISKANDAR. 2007. Mengenal plasma nutfah ayam Indonesia dan pemanfaatannya. Balai Penelitian Ternak, Puslitbang Peternakan, Bogor. hlm. 93 – 94.

SIDADALOG, J.H.P. 2007. Pemanfaatan dan kegunaan ayam lokal Indonesia. Keanekaragaman Sumber Daya Hayati Ayam Lokal Indonesia: Manfaat dan Potensi. In: DIWYANTO, K. dan S.N. PRIJONO (Ed.). Puslit Biologi LIPI. hlm. 27 – 42.

SIDADALOG, J.H.P. dan H. SASONGKO. 1990. Genetika Produksi Telur dan Pertumbuhan pada Ayam Lokal. Laporan Penelitian No. 232/P4M/DPPM/BDXXI/ 1989. Fakultas Peternakan Universitas Gadjah Mada, Yogyakarta.

SINURAT, A.P., SANTOSO. E. JUARINI, SUMANTO, T. MURTISARI dan B. Wibowo. 1992. Peningkatan produktifitas ayam buras melalui pendekatan sistem usaha tani pada peternak kecil. Ilmu dan Peternakan 5: 73 – 77.

SOEPARNA. K. HIDAJAT dan T.D. LESTARI. 2005. Penampilan reproduksi tiga jenis ayam lokal Jawa Barat. Pros. Lokakarya Nasional Inovasi Teknologi Pengembangan Ayam Lokal. Semarang, 26 Agustus 2005. Puslitbang Peternakan dan Fakultas Peternakan Universitas Dipenogoro, Semarang. hlm. 105 – 113.

SOMES, R.G. 1988. International registry of poultry genetics stocks. Bull. DOC. No 476. Storrs Agricultural experiment. The university of Connecticut. Station Storrs, Conecticut 06268.

STURKIE, P.D. and H. OPEL. 1976. Reproduction in The Male, Fertilization and Early Embryonic Development. Chapter 17. In: Avian Physiology Second Ed. STURKIE, P.D. (Ed.). Springer-Verlag. New York Heidel berg Berlin. pp. 335 – 336.

SULANDARI, S., M.S.A. ZEIN and T. SARTIKA. 2007. Unblocking Indonesian Indigenous Chicken Genome to Explore Genetic Resistance to Avian Influenza Virus Infection. Laporan Kemajuan Kegiatan Tahap II, Program Insentif KNRT Tahun Anggaran 2007.

SULANDARI, S., M.S.A. ZEIN, T. SARTIKA dan S. PARYANTI. 2006. Karakterisasi Molekuler Ayam Lokal Indonesia. Laporan Akhir Program penelitian dan Pengembangan IPTEK Riset Kompetitif LIPI tahun anggaran 2005 – 2006. DIPA Biro perencanaan dan keuangan LIPI dan Puslit Biologi, LIPI.

K.L. Lauw & Erick Van Brekellen. 1921. Pandoe Bahasa Melaju I Beternak Ajam Kampoeng Indiche – Peroesahaan Ternak “MISSOURI” Pangalengan. Hlm. 28-41.